Απόψεις Επιφανών αρχαίων Ελλήνων για τη Δημοκρατία

Θα ξεκινήσω με τον Ηρόδοτο, στα γραπτά του οποίου εμφανίζονται για πρώτη φορά οι όροι Ισονομία, Ισηγορία, Ισοκρατία. Εμφανίζει έναν διάλογο μεταξύ τριών Περσών του Οτάνη, του Μεγαβάζου και του Δαρείου, όπου οι τρεις τους ανταλλάσσουν απόψεις σχετικά με το καταλληλότερο πολίτευμα. Ο πρώτος τάσσεται υπέρ της Ισονομίας – όπως αποκαλούνταν αρχικά η Δημοκρατία - , ο δεύτερος υποστηρίζει την Ολιγαρχία και ο τρίτος, ο οποίος και υπερίσχυσε τελικά ήταν θιασώτης της Μοναρχίας. Από τα λεγόμενα των τριών συνομιλητών το εγκώμιο του Οτάνη για την Δημοκρατία είναι σύντομο σε σχέση με τις επικρίσεις που δέχεται από τους άλλους δύο. Ο Μεγάβαζος, ιδιαίτερα, χρησιμοποιεί σκληρή γλώσσα. Συγκεκριμένα, χαρακτηρίζει το πλήθος αλαζονικό και απαίδευτο. Πιο κάτω δηλώνει ότι η έλλειψη γνώσης που το χαρακτηρίζει σπρώχνει τις καταστάσεις στα άκρα με ασυλλόγιστη ορμή. Συνεπώς, μόνο όσοι θέλουν το κακό των Περσών θα προτιμήσουν την Δημοκρατία. Μέσωι αυτού του διαλόγου διακρίνουμε έναν προβληματισμό του Ηροδότου ως προς το πλέον κατάλληλο πολίτευμα. Μολονότι έζησε στην Αθήνα, ήταν φίλος του Περικλή και συμμετείχε στην αποστολή για την Αθηναϊκή αποικία των Θουρίων το 444 π.Χ, εντούτοις δεν δίστασε να αναδείξει να παρουσιάσει και τις άλλες απόψεις για την διακυβέρνηση μιας πολιτείας.

Ο Θουκυδίδης, τώρα, στους πολιτικούς διαλόγους του εμφανίζεται και αυτός με τη σειρά του επικριτικός στο δημοκρατικό πολίτευμα. Βέβαια, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι εξορίστηκε για περίπου είκοσι χρόνια, από το 424 έως το 404 π.χ. εξαιτίας της άλωσης της Αμφίπολης από τον Σπαρτιάτη Βρασίδα. Η εξορία του επιβλήθηκε από την Αθηναϊκή πολιτεία, χοροστατούντος του Κλέωνα του Δημαγωγού, διότι κατά την διάρκεια της πολιορκίας ήταν ο ένας από τους δύο στρατηγούς που την υπερασπίζονταν. Επομένως η κριτική του ενάντια στην Δημοκρατία οφείλεται και σε αυτό το περιστατικό που τον σημάδεψε.

Συνεχίζοντας, λοιπόν, την αναφορά μας στον Θουκυδίδη θα εστιάσουμε στο σχόλιό του σχετικά με το πολίτευμα που επικράτησε τα έτη 411 και 410 π.χ. το οποίο χαρακτηρίστηκε ως μια Μετριοπαθής Ολιγαρχία. Σύμφωνα με την γνώμη του συνετελέσθη μια πετυχημένη ανάμειξη ολιγαρχίας και δημοκρατίας και αυτό βοήθησε την Αθήνα να αναλάβει από την άσχημη κατάσταση που βρίσκονταν. Ψήφισαν, επίσης υπέρ της επιστροφής από την εξορία του Αλκιβιάδη, γεγονός που συνηγορούσε στην γενικότερη αισιοδοξία που επικρατούσε. Η λέξη κλειδί για αυτόν ήταν η εξισορρόπηση της εξουσίας μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε το μεικτό πολίτευμα.

Ερχόμαστε, τώρα, στον Σωκράτη. Υπήρξε και αυτός πολέμιος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Το γεγονός ότι η εκλογή δια του κλήρου, δίνει το δικαίωμα σε ορισμένους να αναλαμβάνουν διάφορα πολιτειακά αξιώματα, δίχως να έχουν τα απαραίτητα προσόντα, είναι για τον Σωκράτη απαράδεκτο. Είναι της γνώμης ότι τα κατάλληλα άτομα πρέπει να βρίσκονται στις κατάλληλες θέσεις. Επίσης, εναντιώνεται στην δεσπόζουσα θέση που κατέχει το ανώτατο πολιτειακό όργανο της Αθηναϊκής πολιτείας, η Εκκλησία του Δήμου δηλαδή. Θεωρεί ότι δεν είναι δίκαιο και σωστό να συμμετέχουν ισότιμα και να ψηφίζουν ισοδύναμα όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως μορφώσεως και ικανοτήτων. Η διδασκαλία του, τέλος, επικεντρώνεται στο ζήτημα της Ηθικής, η οποία πρέπει να είναι ο κυρίαρχος στόχος της πολιτικής.

Ο Πλάτωνας από την πλευρά του δεν ενθουσιάζεται με το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο και κατατάσσει στη σειρά ως το τρίτο καταλληλότερο από τα τέσσερα υπάρχοντα, εκτός της ιδανικής πολιτείας του, την οποία, φυσικά, τοποθετεί στην κορυφή των πολιτευμάτων. Να σημειώσουμε, βέβαια, εδώ πως και ο ίδιος, όπως και ο Θουκυδίδης, έχει τον προσωπικό του λόγο να επιτεθεί στην Δημοκρατία. Ο λόγος δεν είναι άλλος από την θανάτωση με κώνειο του αγαπημένου δασκάλου του Σωκράτη. Πιστεύει, λοιπόν, ότι σε ένα τέτοιο πολίτευμα υπερισχύουν οι φτωχοί, οι οποίοι εκτοπίζουν τους πλουσίους. Οι πολίτες επιδεικνύουν μια πρωτοφανή ανεκτικότητα σε βαθμό αδιαφορίας για το παρελθόν των πολιτικών, εάν ήταν ενάρετοι δηλαδή ή όχι. Ακόμη στηλιτεύει το γεγονός ότι κυκλοφορούν ελεύθερα άτομα τα οποία έχουν εξοριστεί ή και έχουν καταδικαστεί σε θάνατο για αξιόποινες πράξεις. Συμφωνεί, επίσης, με τον δάσκαλό του τον Σωκράτη στην αδικία που οδηγεί η ισότητα μεταξύ των ικανών και εχόντων μια ιδιαίτερη παιδεία και αυτών που έχουν περιορισμένες ικανότητες. Η κριτική του, γενικά, είναι αρκούντως χιουμοριστική για την Δημοκρατία, την οποία θεωρεί ως μια ευχάριστη μορφή αναρχίας. Κατά τη γνώμη του περιλαμβάνει όλα τα είδη των πολιτευμάτων, λόγω της δυνατότητας του καθένα να ζει όπως θέλει. Την παρομοιάζει, εύστοχα, με ένα παντοπωλείο πολιτικών ιδεών.

Τελειώνοντας, θα παραθέσουμε και την άποψη του ιδρυτή των Πολιτικών Επιστημών, του Αριστοτέλη. Η κατάταξη που επιφυλάσσει για την Δημοκρατία είναι στα χείριστα πολιτεύματα. Αρχικά κάνει την διάκριση μεταξύ των ορθών πολιτευμάτων και αυτών που χαρακτηρίζονται ως παρεκβάσεις. Στα ορθά συγκαταλέγονται η Βασιλεία, η Αριστοκρατία και η πολιτεία. Στους αντίποδες αυτών βρίσκονται η Τυραννία, η Ολιγαρχία και η Δημοκρατία. Ο λόγος του παίρνει σαφέστατα αρνητική θέση, συμφωνώντας έτσι με την άποψη του Πλάτωνος, εστιάζοντας στην δυνατότητα που παρέχεται στους φτωχούς, στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος, να ασκούν οι ίδιοι στην ουσία την εξουσία. Αυτό συμβαίνει γιατί με βάση την ισοδυναμία των ψήφων υπερισχύουν πάντα οι φτωχοί, απλούστατα, διότι είναι πολύ περισσότεροι των ευγενών. Αυτή η δυσαναλογία εκπροσώπησης των κοινωνικών τάξεων, ως αποτέλεσμα της ισότητας μεταξύ των πολιτών στην Εκκλησία του Δήμου, σε συνδυασμό με τον υπαρκτό κίνδυνο να οδηγηθεί η πόλη στο χείλος του γκρεμού, λόγω εσφαλμένων αποφάσεων από ένα φανατισμένο και συχνά καθοδηγούμενο από επιδέξιους λαοπλάνους ρήτορες πλήθος, ώθησε τον Αριστοτέλη στη γνωστή ρητορική του εναντίον της Δημοκρατίας.

Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος, όμως, εκτός της κριτικής του στο δημοκρατικό πολίτευμα, όπως και στα άλλα άλλωστε, είχε ετοιμάσει με την σειρά του ένα σχέδιο για την ιδανική, κατά την άποψή του, πολιτεία. Θεμέλιος λίθος στην πολιτεία του Αριστοτέλη ήταν η αυτάρκεια. Αυτή συνίστατο σε ένα καθορισμένο αριθμό πολιτών, ούτε λίγοι, ούτε υπερβολικά πολλοί. Θα υπήρχε κατανομή των εργασιών σύμφωνα με την τάξη που θα ανήκε ο καθένας. Σε αυτή την πολιτεία η πολιτική και ο πόλεμος θα ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ελευθέρων. Επίσης, τα ανώτερα πολιτειακά αξιώματα θα τα αναλάμβανε αποκλειστικά η πλούσια αριστοκρατία. Η εκλογή, όμως, όπως και η λογοδοσία των ευγενών θα γίνονταν από τον ίδιο το λαό. Βλέπουμε, έτσι, ότι ήταν υποστηρικτής ενός μεικτού πολιτεύματος, όπως και ο Θουκυδίδης, το οποίο, ενδεχομένως, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα μετριοπαθές ολιγαρχικό πολίτευμα με δημοκρατικά στοιχεία.